थंडीचे दिवस आले कि, दरवर्षी तीव्रतेने आठवण येते ती, बंडूमामाची. हा
मामा आईचा मावसभाऊ, अहमदनगरमध्ये राहणारा. पांढरा शुभ्र नेहरू शर्ट, पायजमा, खांद्याला
शबनमची पिशवी अडकवलेला, त्यामध्ये वर्तमानपत्र, आणि एखाद दुसरं वैचारिक पुस्तक, आणि
काहीबाही ठेवलेलं असायचं. जनरल नॉलेजमध्ये कोणीच हात धरू शकणार नाही. राजकारण,
समाजकारण, अश्या एक ना अनेक प्रांतात मुशाफिरी करणारा. रंगाने अगदी सावळा, कुरळे
केस, सदा हसमुख, तंबाकू खावून थोडेसे पिवळे झालेले खालचे दात, पण वरचे पांढरे
शुभ्र, अगदी छन्नी हातोडीने कोरीव काम केल्यासारखे, हसताना डोळे मिचकावून, अगदी
मोठ्ठा ‘आ’ वासून हसणारा आणि सोबत पहाडी आवाज. समोरच्याची बोलता-बोलता कधी फिरकी
घ्यायचा, ते समोरच्याला देखील समजायचे नाही. समोरचा बकरा बनला हे बंडूमामाच्या
लक्षात आलं कि, त्याला होणारा आनंद आणि सोबत त्याचा तो अगदी टिपिकल हास्याचा
विस्फोट. मामाच्या गावी गेल्यावर प्रत्येक कार्यामध्ये सगळ्यात पुढं असायचा. तो
असला कि, सगळ्यांचे लक्ष त्याच्याकडेच जायचे. मी लहान असून देखील मला त्याचे
विलक्षण वेगळेपण जाणवायचे. त्यात माझी
निरीक्षणाची सवय अगदीच लहानपणापासून असल्याने, मी सगळ्यांच्या खाणाखुणा,
बोलण्याच्या लकबी आणि त्यांचे वेगळेपण बरोबर लक्षात ठेवायचो. बंडूमामाच्या अंगात
नाना कळा, कधीही एका ठिकाणी फार काळ न टिकणारा अगदी स्वतःच्या घरात देखील. मिळेल
ते उद्योगधंदे करणारा, समोरच्याला शब्दांमध्ये गुंग करून आपले ईप्सित साध्य करून
घ्यायचे, काम झाले कि, मग गडी गुलाट.
तर असाच एके दिवशी, भर थंडीच्या संध्याकाळी, कधी नव्हे ती स्वारी
आमच्या घरी अवतरली. बंडूमामा याआधी कधी घरी आलेला मला आठवत नव्हते. हो, माझे वडील
होते तेव्हा एकदा येवून गेलेला अंधुकसे आठवत होते आणि त्यानंतर वडील गेल्यानंतर
साधारण दोन-तीन वर्षांनी तो आलेला. आमची घर चारही बाजूने लोखंडी पत्र्याने वेढलेले
असल्याने थंडीच्या दिवसांमध्ये जरा लवकर आणि जास्तच गार पडायचे. त्यामुळे घरात
वावरताना, दातांचे अगदी तुणतुणे वाजायचे. जिथे घालायलाच चांगल्या कपड्यांची
मारामार असायची, तिथे स्वेटर सारख्या तद्दन गोष्टींचे फालतू लाड कोणाला परवडणार. आई
कामावरून प्रचंड दमून यायची. तिच्या कामाचा भार हलका व्हावा म्हणून, ती येईपर्यंत मी
निम्मे काम उरकून ठेवायचो. ती आल्यावर शिरस्त्याप्रमाणे, पहिले हात पाय स्वच्छ
धुवून मगच पुढचे काम हाती घ्यायची. आणि मी देखील शिरस्त्याप्रमाणे गरमागरम चहा
बनवून तिच्या हाती द्यायचो. मग ती एकदम खुश व्हायची, छान हसायची, दिवसभराचा शिनभाग
एका झटक्यात हलका व्हायचा तिचा. मग चहा झाल्यावर, आई स्वयंपाक बनवायला घ्यायची. त्यादिवशी तिचा चहा पिऊन होतो
ना होतो तोच, बंडूमामा अचानक आणि अनपेक्षितपणे दारात अवतरला. त्याला बघितल्यावर
आईला आश्चर्य वाटलं, कारण, बंडूमामा कधीही अगदी सहज कोणाच्या घरी जाणारा नव्हता.
पण त्याच्या नेहमीप्रमाणे हसण्याच्या स्टाईलने तिची चिंता थोडी कमी झाली. कारण मामाला
पाहिल्यावर, काहीतरी अघटीत घडले कि काय? असेच काहीसे तिच्या मनात आले. आईने
मामासाठी चहा बनवला. मामा फुरके मारत मारत गप्पा मारायला लागला. जसजसा उशीर
व्हायला लागला तसतसा माझा राग वाढायला लागला. मी आपला अभ्यास करीत मामाकडे रागाने
बघत, आईला नजरेने खुणावून, मामा कधी जाणार हे विचारत होतो. आईने माझ्याकडे थोडे
दुर्लक्षच केले. कारण बऱ्याच दिवसांनंतर माहेरचे कोणी आलेले पाहून, ती खुश झालेली
होती. माझ्या रागाचे कारण म्हणजे, मी माणूसघाना असल्याचा नव्हता, तर अश्या प्रचंड
थंडीमध्ये मामा इथे कशाला तडफडला याचा होता. कारण माझ्या डोक्यात फक्त एकच विचार चालू
होता. तो म्हणजे, पांघरायला फक्त मोजून दोनच गोधड्या, एक आईसाठी आणि दुसरी
माझ्यासाठी आणि मोठ्या भावासाठी, बरं ती पण चार ठिकाणी ठिगळं लावलेली. आता आमच्या
वाट्याची गोधडी बंडूमामला दयावी लागणार आणि भर थंडीमध्ये कुडकुडत आम्हा दोघांना भावांना,
साडी अंगावर पांघरून रात्र जागायला लागणार. नाहीतर आई, आपल्या भावासाठी, तिची
गोधडी बंडूमामला देणार आणि ती थंडीमध्ये कुडकुडत जागी राहणार. एकतर आई आमची गोधडी देवू
देणार नव्हती, म्हणजे ती स्वतःची गोधडी मामाला देणार आणि दिवसभर प्रचंड कष्ट करून
आलेली बिचारी रात्रभर कुडकुडणार. मला या विचारानेच बंडूमामाचा मनस्वी राग यायला
लागला होता. पण मामाच्या ते गावीदेखील नव्हतं. त्याचं नेहमीप्रमाणे जोरजोरात हसत
गप्पा मारणे चालू होते. आई आज्जीची खुशाली विचारात होती, आणि कधी नव्हते तो मामा
त्यांच्या लहानपणीच्या आठवणींच्या गप्पांमध्ये रमून गेला होता. एवढ्यात मोठा भाऊ
देखील कामावरून आला. मग आम्ही सगळ्यांनी सोबत जेवण केले. जेवणावर प्रचंड प्रेम
असलेला, मागचा पुढचा विचार न करता तुटून पडणारा, पण त्यादिवशी मामाने अगदी कमीच जेवण
केले. गप्पांमध्ये तो एवढा रमून गेला होता कि, ताटामध्ये काय काय वाढलंय, याचे
देखील त्याला भान नव्हते. बंडूमामाची जेवण झाल्यावर चूळ भरण्याची एक वेगळीच खासियत
होती. जेवण झाल्यावर तोंडात थोडं पाणी ठेवून तोंडात बोट घालून दातांवर खसाखसा घासायचा
आणि पाणी पिऊन टाकायचा, मला तर तो प्रकार फारच किळसवाना वाटायचा. पण मामाला कधीच
कोणाची फिकीर नसायची, अगदी कोणाचीच. जेवण आटपल्यावर आईने भांडी घासायला घेतली आणि
मी झाडून घेवून अंथरूण टाकायला. तरी देखील मामाच्या तोंडाचा पट्टा अखंड चालूच
होता. लहानपणी त्या सगळ्या भावंडानी मिळून खेळलेले खेळ, त्यांच्या चुलत्याच्या,
चुलतीच्या, पुतण्याच्या, पुतणीच्या, एक ना अनेक आठवणींच्या गप्पांचे कोठारच जणू
मामा रिता करीत होता. झोपायची तयारी झाली, आणि माझे लक्ष आता कोणाला गोधडीचे
बलिदान दयावे लागतय? याकडेच होते. शेवटी आईने स्वतःची गोधडी मामाला दिली आणि ती
साडी पांघरून घेवू लागली, तसा मामा गप्पांमधून भानावर आला, आणि म्हणाला, “आरं....येडी काय काय तू तायडे...हे बघ आतमधून
स्वेटर घातलाय म्या, अन वरून शर्ट...मला दी साडी... आरं...लेकरासाठी, आईची माया आन
भावासाठी बहिणीची छाया अस्ती बग...लय ऊब अस्ती मायेमदी...” इतका वेळ मामाबद्दल मनामध्ये दाबून ठेवलेला
राग झटक्यात विरघळून गेला. आई आग्रह करीत असताना देखील, मामाने गोधडी घेतली नाही,
आणि मामा गप्पा मारताच राहिला. त्याच्या त्या पहाडी हसण्याने, आणि मध्येच आईचा
डोळा लागतोय कि, काय असं वाटल्यावर, “व्हय रं तायडे..” असं म्हणत मामाने आम्हा दोघा भावांसोबत आईला
देखील रात्रभर जागं ठेवलं. नाना पेठेमध्ये सकाळी सात वाजता आईला कामावर हजर
राहण्यासाठी, साडेसहाला घर सोडायला लागायचे. त्यामुळे आई पहाटे लवकर उठून स्वयंपाक
आवरायची. दुसरा दिवस उजाडला तरी मामाच्या गप्पा काही संपतच नव्हत्या. आईने सगळं
आवरलं आणि मामाला म्हणाली, “ कामावरून सुट्टी घ्यायची असेल तर आधीच
सांगावं लागतं, नाहीतर काम करून देखील दोन दिवसांचा पगार कट करतात. मी कामावरून लवकर येईन संध्याकाळी” मामा म्हणाला “आरं तायडे...एवढा येळ नाहीये...आता आलोयच
पुण्यात तर बाकीच्यांना पन भेटून घेतु कि....”
आईने खूप आग्रह केला, पण मामाने अजिबात ऐकलं नाही. आईला म्हणाला “तुज्या हातचा
पेशल चहा दे करून” फुरके मारत-मारत, बशीमध्ये खोलवर बघत, मामानं चहा संपवला. तेही
अजिबात न बोलता. खालच्या नजरेने बघत, मामा आईला म्हणालं “दाजी गेल्यावर, तू ज्या
कष्टानं पोरांसाठी करतीयास ते बगून खरंच लय भारी वाटतंय...अशीच गुनान रहा...माग
पुड पोरं मोठी झाल्यावर तुला म्हातारपणात लय चांगली सांभाळतील...” रात्रभर हसून
बोलणारा बंडूमामा अगदी गहिवरून बोलत होता. माझ्याकडे बघून म्हणाला,” बाबा
रं...म्हातारीला इसरू नगा...गड्यावानी तुमच्यासाठी कष्ट करतीया...लांड्या-लबाड्या,
शिंदळकी करू नगा...मानुस म्हणून जगा” आईला इकडं कामाला उशीर होत होता. मामा असं
बोलल्यावर तिचा पायच निघत नव्हता. पण परत मामा आपल्या पहाडी हास्यानं म्हणाला,
“आता जातू...अजून लय कामं शिल्लक हायेत” आई आग्रह करीत राहिली पण मामा आंघोळ न
करता, आहे तसाच, शबनमची पिशवी खांद्याला अडकवून बाहेर पडला. आई आणि मी दारात उभे
राहून मामाला बघत होतो. बंडूमामा ताडताड चालत बाहेर पडला. आम्ही दारात उभे राहून
त्याला निरोप देतोय हे माहित असून देखील, त्यानं एकदा पण माघारी वळून पाहिलं नाही.
कोपऱ्यावरच्या घराच्या बाजूने मामा नजरेआड झाला. का कुनास ठावून, आई त्यादिवशी
कामावर जायला मागे पुढे करीत होती. तिचे कामावर जाण्यासाठी मन होतच नव्हते, शेवटी
ती कामावर गेली. मी देखील शाळेत जाण्याची तयारी करण्यासाठी घरात आलो.
थोड्या दिवसांनतर समजले, बंडूमामा गेला,
ब्लड कॅन्सरने. डॉक्टरांनी मामाला सांगितले होते, पण त्याने कोणालाच कळून दिले
नव्हते, अगदी घरी आजीला आणि मामीला देखील. त्याची एक इच्छा होती, आपल्या सगळ्या
भाऊ, बहिणींना, जवळच्या नातेवाईकांना भेटायचे, अगदी शेवटचे. आम्हाला भेटून
गेल्यावर तो आणखीन कोणा-कोणाला भेटायला गेला होता, हे देखील आम्हाला माहित नाही.
तशी कोणी एकमेकांकडे विचारणा देखील केली असली तरी, ती माझ्यापर्यंत पोहोचली नव्हते.
पोहचले होते ते फक्त, बंडूमामाचे ते समोरच्याची फिरकी घेवून होणारे गडगडाटी हास्य
आणि महत्वाचे म्हणजे, माणूस म्हणून जगण्याची कला. बंडूमामाला खरंच कधीच कोणाची फिकीर नसायची,
कोणाचीच, अगदी त्या तुच्छ मरणाची देखील.
आज घरामध्ये भरपूर अंथरायला, पांघरायला गोधड्या, ब्लान्केट, घालायला
स्वेटर, झालंच तर जर्किन, कानटोपी, असे बरेच काही आहे. तरी देखील भर थंडीमध्ये
जेव्हा जेव्हा अगदी सहज जरी कुडकुडायला होते, तेव्हा आपसूक दाराकडे लक्ष जातं. असं वाटतं कि,
दारात उभा राहून बंडूमामा माझ्याकडे बघून हसतोय.
